Niepublikowany projekt kościoła luterańskiego autorstwa Valentina von Saebischa

Marek Świdrak

Streszczenie
Wśród niepublikowanej spuścizny po Valentinie von Saebischu (1577–1657), bodaj najwybitniejszym architekcie czynnym na Śląsku w 1. połowie XVII wieku, znajduje się zespół czterech rysunków projektowych przedstawiających luterański kościół. Unikatowy wśród budownictwa ryglowego pod względem bogactwa architektonicznego, projekt ten jest ważnym, a dotychczas nieuwzględnianym przez badaczy świadectwem stanu architektury sakralnej przed pożogą wywołaną przez Wojnę Trzydziestoletnią. Dzieło Saebischa jest doskonałym świadectwem recepcji praskiej architektury powstającej w czasasch cesarza Rudolfa II (1552–1612), a także obowiązujących tam standardów warsztatowych projektantów architektonicznych.

Wstęp

[1] Pomimo, że druga połowa XVI wieku i początek XVII wieku były na Śląsku czasem powstania bardzo wielu budynków rezydencjonalnych o wciąż aktualizowanych formach architektonicznych¹, to podobne zjawisko nie wystąpiło tam wówczas w odniesieniu do architektury sakralnej. Wchodzący w skład Korony Czeskiej Śląsk, mający wcześniejsze tradycje husyckie, bardzo szybko – bo już od lat 20. XVI wieku – stał się miejscem lawinowych postępów reformacji. Około 1580 roku na Śląsku było ponad 1200 parafii protestanckich, podczas gdy katolickich zaledwie około 150 (głównie w księstwach nyskim, opolskim i raciborskim²), a pod koniec stulecia nawet w należącym do biskupów Wrocławia księstwie nyskim większość parafii przyjęła wyznanie ewangelicko-augsburskie³. Nauki Kalwina były zdecydowanie mniej popularne, a wyznający je wierni byli prześladowani zarówno przez luteran jak i katolików⁴. W 1609 roku cesarz Rudolf II, najpierw dla Królestwa Czeskiego, a niewiele później także dla Śląska, wydał Listy majestatyczne, ustanawiające wolność dla wyznania ewangelicko-augsburskiego, i pozwalające na budowę kościołów⁵ tej denominacji. Spowodowało to utrwalenie na Śląsku dominacji luteran. Inaczej jednak niż w odniesieniu do Czech⁶, w literaturze naukowej nie pojawiły się obserwacje łączące to wydarzenie historyczne ze wzrostem sakralnych fundacji architektonicznych śląskich luteran. Wskazuje się, że ich działania koncentrowały się na wyposażaniu przejętych od katolików świątyń w nowe ołtarze, ambony, chrzcielnice, empory czy organy⁷. Nieliczna nowa luterańska architektura Śląska ostatnich lat przed Wojną Trzydziestoletnią (1618–1648) jest charakteryzowana wraz z powstałą jeszcze w wieku XVI jako zachowawcza i niemal bezstylowa, w wyniku "oddalenia Śląska od głównych ośrodków twórczej myśli architektonicznej" (il. 1)⁸.

1 Kościół pw. NMP, Szydłowiec Śląski, 1616–1617 (fot. TomaszG - Wikimedia Commons)

[2] W świetle powyższych uwag tym cenniejszym źródłem do badań nad architekturą luterańską pierwszej połowy XVII wieku staje się rozpoznana w dotychczas niewielkim stopniu spuścizna rysunkowa po Valentinie von Saebischu⁹. Zbiór jego prac teoretycznych oraz rysunków został odziedziczony przez jego syna i późniejszego kontynuatora zawodowego, Albrechta (1610–1688)¹⁰, a po jego bezdzietnej śmierci został przekazany do księgozbioru przy kościele pw. św. Elżbiety we Wrocławiu¹¹. Zbiór – dotrwały do naszych czasów w stanie wybiórczym, m.in. w wyniku II wojny światowej¹² – zawiera głównie materiały dotyczące sztuki wojennej i architektury militarnej¹³. Odmienny charakter ma, wykorzystany dotychczas w niewielkim stopniu, rękopis R 939, będący z kolei zbiorem o charakterze jednoznacznie projektowym, skupionym na architekturze cywilnej i sakralnej¹⁴. Odnaleźć w nim można grupę czterech wysokiej klasy rysunków, które składają się na projekt kościoła będącego przedmiotem niniejszego studium¹⁵.

Rysunki Valentina von Saebischa

[3] Projekt przedstawia niezidentyfikowaną świątynię o drewnianej konstrukcji szkieletowej z wypełnieniem ceglanym (il. 2-5). Został sporządzony w skali 1:47¹⁶ bez zaznaczonej orientacji względem stron świata¹⁷. Składa się z czterech plansz pokazujących rzut, przekrój podłużny (z widokiem na 'południe'), widok fasady i widok elewacji bocznej ('północnej'), przy czym dwie pierwsze zostały opatrzone podziałkami liniowymi obrazującymi skalę i wzbogaconymi o datę roczną: 1619. Plansze mają wymiar 62 × 41,6 cm, co czyni rysunki niezwykle efektownymi ze względu na ich duży rozmiar. Wyłącznie planszę z widokiem elewacji bocznej uzupełniono o wklejkę o wymiarach 10 × 26 cm, aby pomieścić na niej fragment z wieżyczką na sygnaturkę. Wszystkie rysunki architekt wykreślił piórkiem i podkolorował akwarelą. Charakteryzują się one wysokim walorem artystycznym, precyzją i drobiazgowością (w widokach elewacji zewnętrznych została zaznaczona każda cegła).

2 Valentin von Saebisch, Projekt planu kościoła luterańskiego, 1619, tusz i akwarela na papierze, 62 × 41,6 cm. Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu, rękopis R 939 (Public Domain Mark 1.0.)

3 Valentin von Saebisch, Projekt przekroju kościoła luterańskiego, 1619, tusz i akwarela na papierze, 62 × 41,6 cm. Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu, rękopis R 939 (Public Domain Mark 1.0.)

4 Valentin von Saebisch, Projekt fasady kościoła luterańskiego, 1619, tusz i akwarela na papierze, 62 × 41,6 cm. Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu, rękopis R 939 (Public Domain Mark 1.0.)

5 Valentin von Saebisch, Projekt elewacji bocznej kościoła luterańskiego, 1619, tusz i akwarela na papierze, 62 × 41,6 cm. Biblioteka Uniwersytecka we Wrocławiu, rękopis R 939 (Public Domain Mark 1.0.)

[4] Przedstawiona w rysunkach świątynia jest zaprojektowana w murze pruskim, z licznymi detalami drewnianymi naśladującymi motywy architektury murowanej. Zaproponowany rodzaj konstrukcji wymagał uwzględnienia charakterystycznych cech budulca drewnianego, które ograniczały np. rozpiętość stropów. Dlatego też autor jako podstawę siatki modularnej przyjął kwadrat o boku długości 4 łokci (230,4 cm). W oparciu o ten moduł Saebisch wyrysował kościół o podłużnym układzie, mający postać trójnawowej, emporowej pseudobazyliki architrawowej, o szerokiej nawie głównej i wąskich bocznych. Do korpusu nawowego przystaje trójbocznie zamknięte prezbiterium, nieznacznie wyodrębnione z bryły kościoła, podwyższone o stopień, równe szerokością i wysokością nawie głównej. Flankują je obszerne piętrowe bloki wystające poza bryłę korpusu kościoła, mieszczące szerokie, dwubiegowe schody prowadzące do loggi skomunikowanych z prezbiterium oknami w formie serliany. W narożnych, przyfasadowych polach kościoła zostały zlokalizowane kręcone biegi schodów prowadzące na empory nawowe, wspierające się na kolumnadzie w porządku toskańskim, powtórzonej na piętrze. Na rzucie Saebisch zaznaczył umiejscowienie i ogólny kształt chrzcielnicy i ambony, nie rozwinął ich jednak w przekroju. Więcej uwagi architekt poświęcił ołtarzowi, który naniósł zarówno na rzut, jak i na przekrój, co umożliwia odczytanie jego formy (il. 6).

6 Marek Świdrak, Mateusz Gurdak, Wizualizacja wnętrza kościoła projektu Valentina von Saebischa, 2019 (© M. Świdrak, M. Gurdak)

Trójosiowa fasada, zwieńczona trójkątnym przyczółkiem, jest zdominowana przez wielkie okno termalne (il. 7).

7 Marek Świdrak, Mateusz Gurdak, Wizualizacja bryły kościoła projektu Valentina von Saebischa, 2019 (© M. Świdrak, M. Gurdak)

[5] Umieszczony w fasadzie portal, poprzedzony trzema stopniami kamiennych schodów, ma formę aediculi o toskańskich półkolumnach na tle zewnętrznych półpilastrów. Elementem dodatkowo monumentalizującym bryłę główną kościoła są zwieńczone kulami obeliski ustawione na skrajach obu jej szczytów oraz umieszczone na ich wierzchołkach metaloplastyczne krzyże o liliowato zakończonych ramionach. Nad prezbiterium, na kalenicy dachu, znajduje się ośmioboczna w kształcie, wysoka wieżyczka na sygnaturkę, wyposażona w kondygnację prześwitową, kryta baniastym hełmem z krzyżem i chorągiewką noszącą zasygnalizowany wyłącznie herb.

Wzorce architektoniczne

[6] Ogromna wartość rysunków jest widczona nawet przed oceną ich aspektu artystycznego. Zwizualizowane przez Saebischa witruwiańskie ichnographia, orthographia i scaenographia, uzupełnione zostały, zgodnie z praktyką Palladia¹⁸, o przekrój budynku. Biorąc pod uwagę datowanie zespołu rysunków na 1619 rok, omawiany projekt jest jednym z najstarszych zachowanych kompletów tego typu związanych z Europą Środkową¹⁹. Obiekt ten jest tym wdzięczniejszy, że jego wartości historycznej odpowiada jego klasa artystyczna. Projektowany kościół zdecydowanie wyróżnia się pod względem architektonicznym na tle sakralnej architektury ryglowej Śląska do połowy XVII wieku²⁰. Łączy przy tym w sobie elementy tradycyjne dla tego obszaru z takimi, które były wówczas obce lokalnej praktyce architektonicznej. Wśród pierwszej grupy znajduje się zastosowana w projekcie konstrukcja szkieletowa, która pojawiła się na Śląsku zapewne w XIII wieku wraz z osadnictwem zachodnim²¹. Przez kolejne stulecia na najgęściej zaludnionych obszarach Śląska stanowiła ona podstawową metodę wznoszenia budowli gospodarczych, mieszkalnych i sakralnych. W momencie powstania omawianego projektu budowle szkieletowe stanowiły istotny składnik krajobrazu architektonicznego Wrocławia, na przedmieściach będąc zjawiskiem nieomal wyłącznym. W obrębie tych przedmieści oraz podmiejskich wsi istniało wówczas siedem kościołów szkieletowych – sześć luterańskich i jeden katolicki²². Już w pierwszym artykule naukowym omawiającym twórczość Saebischa wskazano, że konstrukcje szkieletowe były ważnym elementem jego twórczości, co najmniej projektowej²³. Z lat 30. XVII wieku pochodziły, niezachowane obecnie²⁴, projekty Saebischa dla "mniejszych i większych dworków w fachwerku w Marszowicach, Zacharzycach i Prochowicach²⁵, rezydencji letnich ("Lusthaus") śląskiej szlachty oraz kościołów wiejskich"²⁶ Burgemeister podaje, że wśród nich miał istnieć m.in. projekt dla kościoła w podlegających wrocławskiej radzie miejskiej Swojczycach (obecnie we Wrocławiu)²⁷. Wiadomo, że w 1630 roku rozpoczęto jego rozbudowę, polegającą na dodaniu niewielkiej, kwadratowej w rzucie nawy o konstrukcji szkieletowej, do starszego prezbiterium²⁸. Właściwie bezstylowy charakter przebudowy, a także późniejsze przekształcenia budynku nie pozwalają stwierdzić, czy została ona oparta o przywoływane projekty Saebischa. Pośród znanychnam szkieletowychbudynków obszaru sprzed Wojny Trzydzistoletniej zaprojektowany przez Saebischa kościół wyróżnia się jednak rozmiarami²⁹, a także niespotykanym w budynkach o takiej konstrukcji bogactwem detalu naśladującego formy kamieniarskie, dodatkowo o stylistyce nietradycyjnej dla śląskiej architektury sakralnej.

[7] Kościół został zaprojektowany dla luteran, na co wskazywałby już sam kontekst historyczny, a co potwierdzają układ przestrzenny budowli i sposób rozwiązania elementów jej wyposażenia. W szczególności charakterystycznie rozwiązano tzw. luterańską triadę liturgiczną³⁰. Okazała nastawa ołtarzowa odsunięta jest od wielobocznego zamknięcia prezbiterium, usprawniając udzielanie komunii sub utraque specie. Dzięki takiemu rozwiązaniu wierni otrzymawszy hostię po prawej stronie ołtarza obchodzili go od tyłu, by przyjąć po jego lewej stronie kielich z winem³¹. Typowe jest również centralizujące umieszczenie ambony, a także wyeksponowanie umieszczonej na stopniu kielichowej chrzcielnicy, pozwalającej na odbycie chrztu przed całą gminą. Zastosowanie empor zarówno w korpusie nawowym jak i przy prezbiterium, a przy tym wyróżnienie i nadanie bardziej efektownego kształtu architektonicznego tym drugim, jest kolejną egzemplifikacją tradycji budowlanej zaistniałej na Śląsku wraz z wprowadzeniem reformacji. Współczesnym przykładem takiego schematu jest choćby słynny dzięki swemu wyjątkowej klasy artystycznej wyposażeniu kościół w podwrocławskiej Żórawinie (1600–1605)³². Rozbudowane, symetryczne empory przyprezbiterialne pojawiły się w wiązanym z Saebischem kościele (rozbudowa ok. 1623) w śląskiej Starej Kamienicy (niem. Altkemnitz), leżącej nieopodal Jeleniej Góry³³. Niemniej pomimo tych podobieństw do architektury z obszaru Śląska, próżno szukać na tym obszarze wzorców dla zaproponowanych przez Saebischa rozwiązań detalu architektonicznego czy całościowej kompozycji kościoła. Poszukiwania potencjalnych wzorów dla jego form rozpocząć trzeba od kostatacji, że zdaje się on być propozycją przetransformowania wzorców monumentalnej architektury murowanej na strukurę o konstrukcji drewnianej. Wskazują na to m.in. okazałość i złożoność programu architektonicznego, czy liczne zastosowania detalu nieznanego w architekturze słupowo-ramowej, a wywodzącego się z architektury murowanej. Podobne naśladownictwa architektury murowanej, nawet w przypadkach niezwykle efektownych, były daleko idącymi redukcjami, szczególnie ze względu na ograniczenia wynikające z zastosowanej technologii. Świetnym tego przykładem jest kościół w Mnichowie (1765–1770) – dalece zredukowana 'kopia' kościoła pw. św. Anny w Krakowie (1689–1703)³⁴ (il. 8).

8 Kościół pw. św. Anny w Krakowie, 1689–1703 (fot. Zygmunt Put - Wikimedia Commons, 2018); kościół pw. św. Szczepana w Mnichowie, 1755–1760 (fot. Michał Kurzej, 2017)

[8] Podjęty przez Saebischa model luterańskiej świątyni emporowej ma genezę leżącą wpierwszych protestanckich realizacjach na terenie Niemiec, tj. w kaplicach zamkowych, jak w Torgau (1544), czy szczególnie w pseudohalowej kaplicy na zamku Augustusburg koło Chemnitz (1568–1572)³⁵. Ten wpływowy wzór architektoniczny doczekał się szybko licznych adaptacji i przekształceń³⁶, spośród których projekt Saebischa najbliższy jest grupie okazałych, podłużnych, emporowych kościołów parafialnych powstałych około roku 1600³⁷. Obwiedzione od trzech stron emporami, charakteryzują się znacznie wyodrębionymi prezbiteriami, które flankują wyróżnione architektonicznie loggie, oddzielne od empor nawowych i mające własną komunikację pionową. Taki układ ma m.in. utrzymany w średniowiecznej tradycji architektonicznej, budowany od 1607 roku kościół Mariacki w Wolfenbüttel³⁸ (il. 9A). Do dziś jest tam zachowane również modelowe rozplanowanie funkcjonalno-liturgiczne prezbiterium, które jest podniesione o stopień, z wyeksponowaną centralnie chrzcielnicą osadzoną przy loggi ambony, oraz zawiera ołtarz z obejściem w wielobocznym zamknięciu apsydy - te elementy można odnaleźć także w projekcie Saebischa.Dziełami tego nurtu, którym projekt jest jeszcze bliższy, są zrealizowane we włoskim modusie architektonicznym kościoły³⁹: pseudobazylikowy w Klagenfurcie (1580–1591)⁴⁰ (il. 9B) i halowy kościół dworski w Neuburgu nad Dunajem⁴¹ (1607–1618) (il. 9C), oba przejęte na początku XVII wieku przez jezuitów. W obu przestrzenie empor nad nawami bocznymi zostały dociągnięte do nawy głównej, przez co ich arkady tworzą elewacje wewnętrzne podkreślające podłużny charakter świątyni i ujednolicenie przestrzeni na osi głównej kościoła. O ile w odniesieniu do tych świątyń można mówić wyłącznie o podobieństwach w zakresie układu architektoniczno-funkcjonalnego, podkreślającego wpisywanie się projektu Saebischa w szerszy kontekst prestiżowych fundacji luterańskich⁴², czy o wspólnych ogólnych tendencjach stylistycznych, to jako dalece bliższy, de facto będący bezpośrednim i głównym wzorcem, należy wskazać praski kościół Salwatora na Starym Mieście⁴³ (il. 9 D).

9 Plany kościołów: A) Kościół pw. NMP, Wolfenbüttel; B) Kościół pw. św. Trójcy, Klagenfurt; C) Kościół dworski w Neuburgu nad Dunajem; D) Kościół pw. św. Salwatora, Praga. (Reprod. za: A) Gustav von Bezold, Die Baukunst der Renaissance in Deutschland, Holland, Belgien und Dänemark, Leipzig 1908, 129; B) https://www.kath-kirche-kaernten.at/pfarren/detail/C3074/ein_fuehrer_durch_die_domkirche [dostęp: 12.2.2021]; C) Alfred Schröder, "Die Hofkirche in Neuburg a.D. Ein Beitrag zur Geschichte der Spätrenaissance in Süddeutschland", in: Die christliche Kunst. Monatsschrift für alle Gebiete der christlichen Kunst und der Kunstwissenschaft sowie für das gesamte Kunstleben, München 1904−1930, Bd. 2, 206-215: 208; D) Praha 1437–1610, red. Pavel Kalina i Jiří Kotatko, Praha 2011, 163)

[9] Praski Salwator, budowany równolegle z małostrańskim kościołem luterańskim pw. św. Trójcy⁴⁴ w efekcie wydania przez Rudolfa II Listu majestatycznego, był przeznaczony pod użytek niemieckiego mieszczaństwa ewangelickiego⁴⁵. Obie budowy miały niezwykle prestiżowy wydźwięk i były finansowane z kolekt prowadzonych na terenie całego cesarstawa⁴⁶. Fundatorami kościoła pw. Salwatora byli m.in. książęta Unii Szmalkaldyjskiej, oraz grupa ok. 90 hrabiów, z których część pochodziła z terenu Śląska, a także liczne miasta, w tym Wrocław, Brzeg, Oława, Legnica, Świdnica czy Jawor⁴⁷. Konstrukcja kościoła była ukończona zapewne w 1612 roku, konsekracji dokonano w 1614, a w 1624 przeszedł on w ręce paulinów⁴⁸. Odmiennie od odważnego architektonicznie kościoła małostrańskiego, określonego niedługo po konsekracji przez nuncjusza papieskiego Carlo Caraffę jako "bello, capace et fabricato all‘Italiana"⁴⁹, świątynia pw. Salwatora opiera się na sile lokalnej tradycji⁵⁰. Konwencjonalny model gotyckiej, trójnawowej bazyliki z wyodrębionym, pięciobocznym prezbiterium został jednak twórczo przetworzony z użyciem stylistyki nowożytnej⁵¹. I tak np. przypory kościoła przybrały formę pilastrów, niosących antykizujący gzyms konsolowy, a wprowadzone obramienia otworów reprezentują stylistykę jednoznacznie włoską⁵² (il. 10). Pięciobocznie zamknięte prezbiterium rozświetlone wysokimi oknami, dzięki prześwitowi równemu głównej nawy, tworzy wraz z nią zunifikowaną przestrzeń, zróżnicowaną głównie poprzez odmienne proporcje pilastrów rozdzielających przęsła (il. 11).

10 Kościół pw. św. Salwatora, Praga, 1611–1614, widok od strony północno-wschodniej (fot. Tanita Ciesielska)

11 Kościół pw. św. Salwatora, Praga, 1611–1614, widok na prezbiterium (fot. Marek Świdrak)

[10] Prezbiterium flankują kubiczne kompartymenty mieszczące okazałe loggie i prowadzące do nich szerokie, zabiegowe schody. Ta partia kościoła jest ozdobiona od zewnątrz wydatnymi, aediculowymi obramieniami okien. Nad nawami bocznymi rozciągają się okazałe empory wpisane pomiędzy przyprezbiterialne loggie i umieszczone w partii zachodniej klatki schodowe. Komunikacja pionowa dla empor nawowych została zapewniona przez szerokie klatki schodowe umieszczona przy narożnikach fasady i doświetlone niewielkimi, rozstawionymi rytmicznie okienkami. Przyznać trzeba, że wśród powyższych licznych i bliskich podobieństw układu i dyspozycji przestrzeni, brak jest form skopiowanych identycznie. Wynika to z faktu, że omówione elementy podległy dostosowaniu koniecznemu ze względu na transformację technologiczną zaproponowaną przez Saebischa. Jednak bodaj jedyne detale, które nie musiały jej podlec – metaloplastyczne krzyże koronujące szczyty dachu kościoła – wydają się mieć w projekcie Saebischa formę tożsamą z tą, którą wprowadzono w praskim kościele pw. św. Salwatora.

[11] Mając powyższą tezę na uwadze, trzeba podkreślić, że projekt Saebischa jest dalekim i twórczym przetworzeniem praskiego wzoru. Podstawowe różnice między oboma budynkami wynikają głównie z techniki wykonania – ze względu na technikę murowaną kościół Salwatora ma zupełnie inną skalę i stosowne do niej rozwiązania szczegółowe. Redukcji uległ układ – z bazylikowego na pseudobazyliowy. Wynikłe z tego uproszczenia ograniczenie ilości źródeł światła pogłębia usunięcie okien naw bocznych, przez co dobrze doświetlona jest oś kościoła, co wzmacnia jej unifikację. Wrocławski architekt wprowadza ponadto m.in. inną stylistykę porządkową, dystansując tym jednak projekt od tradycji architektury szkieletowej. Kościoły wykonane z muru pruskiego nie były w zasadzie wypełniane detalami architektonicznymi charakterystycznymi dla architektury i kamieniarki renesansowej. Tymczasem w rozwiązanich zaproponowanych przez Saebischa można odnaleźć ich oczywistą recepcję, choć miały być wykonane z imitującego kamień drewna. Źródłem dla wielu rozwiązań szczegółowych są wzorce pochodzące z traktatów archiektonicznych. Formy obramień prześwitów przyprezbiterialnych lóż, udające kamienny detal charakterystyczny raczej dla architektury świeckiej, wykorzystują motyw serliany częsty w projektach zarówno samego Serlia⁵³ jak też Palladia⁵⁴. Struktura architektoniczna korpusu nawowego, o dwóch kondygnacjach kolumn wspierających architrawy, może przypominać takie XVI-wieczne rozwiązania jak te obecne w rzymskim Palazzo Massimo alle Colonne (1532–1536), w Palazzo Chiericati w Vicenzy (od 1550), czy te z pałacu Karola V w hiszpańskiej Granadzie (1527–1550). Prawdopodobnie jednak wzorcem były wnętrza architrawowych świątyń emporowych Hansa Vredemana de Vriesa (il. 12).

12 Hendrik Hondius wg rys. Hansa Vredemana de Vriesa, Wnętrze świątyni, w: La haulte & fameuse science, consistante en cincq manieres d’édifices ou fabriques c’est a scavoir, en Toscane, Dorique, Ionique, Corinthiaque, & Composee, La Haye 1606, tabl. AA, Bibliothèque nationale de France, département Réserve des livres rares, V 1996 (gallica.bnf.fr / BnF)

[12] Inaczej niż w powyższych przykładach operujących klasycznym modusem, Saebisch zrezygnował z superpozycji porządków, w obydwu kondygnacjach wprowadzając porządek toskański. Rozwiązanie takie ma swoje antecendencje w czeskiej architekturze XVI wieku. Zastosowano je między innymi w krużgankach zamków w Velkých Losinach (1580–1589) i Opočnie (1560–1567)⁵⁵. Występuje ono również w budynkach projektu Baldassare Maggiego – na zamku w Telczu na Morawach (do 1580), czy w południowoczeskim Jindřichůvym Hradcu (od 1581), gdzie zastosowano również serlianę⁵⁶. Projekty Palladia mogły być również źródłem zaproponowanego w projekcie stosunkowo rzadkiego motywu, jakim jest fasadowe okno termalne⁵⁷, ale trzeba tu podkreślić fakt, że może to być cytat z kolejnej ważnej luterańskiej świątyni w Pradze, tj. ze wspomnianego już małostrańskiego kościoła pw. św. Trójcy (il. 13).

[13] Liczne z motywów widocznych w projekcie są stałym elementem w twórczości Saebischa. Ujednolicony porządek toskański przedstawił również w projekcie trójkondygnacyjnej zamkowej kaplicy w Siedlisku z 1616 roku⁵⁸ (il. 14).

13 Giovanni Maria Filippi (?), Projekt kościoła pw. św. Trójcy na Malej Stranie, 1611, tusz i akwarela na papierze, 37,2 × 153,6 cm. Muzeum Miejskie w Pradze, nr inw. 8855 (źródło: https://staromestska-poprava.muzeumprahy.cz/exekuce/nabozenske-konfese-v-predbelohorske-praze/)

14 Valentin von Saebisch, Projekt przekroju kaplicy zamkowej w Siedlisku, 1616 (Reprod. za: Günther Grundmann, Der evangelische Kirchenbau in Schlesien, Frankfurt am Main 1970, 115)

[14] Typowa już na ziemiach czeskich⁵⁹ reprezentacyjna klatka schodowa o układzie dwubiegowym była dla Śląska motywem awangardowym, wprowadzanym tam właśnie przez Saebischa⁶⁰. Zastosował ją m.in. w ratuszu wrocławskim – jego potwierdzonym archiwalnie dziele⁶¹; znajdziemy ją również w zamkach w Siedlisku⁶² i w Świnach⁶³, a także w pałacu w Starej Kraśnicy⁶⁴, z którymi należy łączyć jego postać. Projekt fasady kościoła nosi pod względem proporcji i dużego okna termalnego bardzo dalekie podobieństwo do centralenj partii fasady kościoła pw. Wniebowzięcia NMP na Bielanach pod Krakowem⁶⁵ (il. 15), dla którego Saebisch miał sporządzić nieznane dziś projekty⁶⁶, a także fasady kościoła pw. Wniebowzięcia NMP w Brodach (Kalwarii Zebrzydowskiej), niedawno mu przypisanego⁶⁷ (il. 16).